ميرعماد
موزه خط و كتابت ميرعماد در يكي از بناهاي قديمي مجموعه فرهنگي و تاريخي سعد آباد قرار دارد . بناي موزه احتمالا متعلق به اواخر قرن 13 و اوايل قرن 14 ه.ق است . به دليل شباهت اين بنا با بناهاي متعلق به اواخر دوره قاجار شيوه معماري آن شبيه به معماري دوره انتقال است كه در اواخر قاجار و اوايل پهلوي شكل گرفت .ساختمان موزه ميرعماد در گذشته محل زندگي دو تن از فرزندان محمد رضا پهلوي ( فرحناز وعليرضا ) بود .فرحناز دختر بزرگ فرح پهلوي و دومين دختر شاه بود كه در سن 8 يا 9 سالگي رسيده بود و مانند برادر بزرگ خود نياز به مكان مستقل داشت .لذا پس از بررسي هاي لازم كاخ فعلي موزه ميرعماد براي او در نظر گرفته شد . اين بنا در كنار ساختمان ليلا ( موزه آبكار ) و كاخ وليعهد ( موزه بهزاد ) قرار دارد و شامل دو طبقه است . طبقه اول با زير بنايي برابر 196 مترمربع و متراژ اعياني 310 مترمربع بر روي سكويي به ارتفاع 5/1 متر احداث شده است .
درمورد تاريخ دقيق ساخت بنا و كاربردهاقبل از سكونت فرحناز در آن هيچگونه مداركي در دست نيست اما تاريخ آن به دوره اوايل رضا خان ميرسد . و به دليل اينكه رضا خان 4 همسر داشته كه همه را با هم در يك جا نگهداري ميكرده است احتمالا اين بنا براي يكي از همسران او ساخته شده باشد . زيرا هم در كنار ساختمانهاي ديگر همسران رضا شاه قرار دارد و هم در جوار محل كار رضا شاه ( موزه بهزاد ) قرار گرفته است . اين بنا بعد از اقامت رضا شاه براي مدتي متروك باقي ماند و بعدها تبديل به دفتر مخصوص شد . در زمان فرحناز پهلوي بناي فوق ( طبقه 2 ) مدتي محل اقامت عليرضا فرزند سوم فرح هم بود . بعد از پيروزي انقلاب اسلامي در ايران اموال كاخ فرحناز هم به جاي ديگر منتقل شد و در سال 1357 محل استقرار و مطالعه اشياي چرمين بود ( موزه چرم ) . پس از مدت زماني بنا بصورت بدون استفاده باقي ماند تا در سال 1371-72 در دوران مديريت آقاي شكوهي مدير كاخ هاي سعد آباد و نياوران طرح سامان دهي مجموعه آغاز گرديد و باز سازي بنا ي كاخ مورد توجه قرار گرفت . هزينه مورد استفاده در اجراي اين طرح شامل تعميرات و مرمت شيرواني – حفاظ كشي پنجره ها – تعميرات روكار – نقاشي ساختمان – تاسيسات و… جزو پروژه بود كه هرگز بصورت دلخواه انجام نپذيرفت .
ساختمان موزه داراي دو طبقه است و با تلفيقي از معماري سنتي ايران و اروپا ساخته شده است كه پس از انقلاب تا مدتها بدون استفاده بود تا زماني كه سياست هاي سازمان ميراث فرهنگي اين بنا را محلي براي نمايش آثار خطي مناسب تشخيص دادند و در نتيجه با تفكيك بخش هاي مختلف آن تغييراتي در كل ساختمان به وجود آمد و مرمت آن آغاز گرديد .
معمار داخلي بنا خانم مهندس فيروزه اطهاري و طراحي خارجي بنا توسط مهندس هومن صدر صورت پذيرفت . با حذف ديوارهاي اضافي و تبديل بنا به يك فضاي مناسب موزه ايي ساختمان تبديل به موزه خط و كتابت گرديد و در سال 1376 ه.ق اين موزه با نام بزرگترين استاد خوشنويسي قرن 11 ه.ق ميرعماد الحسني سيفي قزويني افتتاح گرديد .
تزئينات بنا:
بناي فوق بيشتر بعنوان يك ساختمان مسكوني و يا كوشك است و از چهار طرف باز ميباشد . بنا بصورت آجر و ملات و بدون استفاده از سازه احداث گرديده است . ديوارهاي ضخيم وظيفه ايستايي بنا را بعهده دارد و عايق مناسبي در برابر سرما و رطوبت ميباشد . نماي خارجي بنا با آجر تزئين شده و اشكال هندسي منظم دارد . نوع تزئينات اجر كاري آن به شيوه ايلخاني است . فرم هاي تزئيني آجرها شمسه – چليپا ميباشد بام آن بصورت شيرواني از نوع كلاه فرنگي است كه ابتدا برنگ قرمز و بعدها به رنگ سبز در آمد . سقف بنا با تيرهاي چوبي مستحكم شده است . ورودي بنا راه پله هايي دارد كه را ه طبقه دوم موزه از طريق را ه پله هاي بيرون است . ستونهاي بنا از نوع كرنتي و برنگ سفيد و از جنس سنگ ساخته شده و كليه نرده ها با نقوش فرفورژه و اسليمي ساخته شده است در محوطه بنا آبنما بصورت 4 گوش قرار دارد . (جهت بررسي بيشتر به بايگاني مكتوب موزه ميرعماد مراجعه شود.)
بخشهاي مختلف موزه ميرعماد
در موزه فوق جند بخش زير موجود است :
1- خطوط قبل از اسلام
2- خطوط اسلامي
3- خطوط تفنني
4- اشياي كاربردي
5- نسخ خطي
ساختمان موزه شامل دو بخش مجزا است كه در طبقه اول خطوط قبل از اسلام و بخشي از خطوط اسلامي به نمايش در آمده است .
1- خطوط قبل از اسلام : در طبقه اول نمونه هايي از كتيبه هاي ميخي عيلامي و كتيبه هاي پهلوي ساساني و اوستايي نگهداري ميشود . كتيبه ميخي عيلامي بخط پروتو عيلامي نوشته شده و متعلق به معبد قديمي چغازنبيل شوش خوزستان است . كتيبه هاي پهلوي ساساني مربوط به اردشير بابكان و بخشي از كتاب كارنامه اردشير بابكان است و كتيبه اوستائي شرح متني از اوستا ميباشد .
2- خطوط اسلامي : خطوط جامع اين طبقه شامل اقلام شش گانه متعلق به ابن مقله شيرازي است كه با خط كوفي شروع ميشود و با خط محقق پايان مييابد . خطوط كوفي و ثلث و نسخ و توقيع و رقاع و ريحان بصورت قطعات متعلق به دوره هاي اسلامي در تالار طبقه اول به نمايش در آمده است . قطعات كوفي اولين خطوط به نمايش در آمده بعد از خطوط قبل از اسلام است كه بر پوست آهو نوشته شده است و بخش هاي از قرآن مجيد ميباشد .
خطوط كوفي اين تالار بصورت كوفي ساده و بنايي و تزئيني است كه نوع ساده ان به شيو
ابو الاسود دوئلي نوشته شده و متعلق به قرون 3و4 ه.ق است . خط كوفي بنايي بصورت كتيبه ساخته شده و با نقوش هندسي ( الله – محمد – علي ) تزئين يافته است .
از ارزنده ترين خطوط كوفي اين تالار خط كوفي ايراني روي پوست است كه يكي از انواع تقسيم بندي هاي خط كوفي را نشان ميدهد .
خط ثلث بصورت مفردات نويسي و مشق خط و قطعه نويسي به نمايش در آمده و شامل خطوط منحصر بفردي از ثلث نويس معروف قرن 7 ه.ق ياقوت مستعصمي است كه از پيروان خطوط سته ابن مقله ميباشد .
خط نسخ اين بخش از تالار هاي اين طبقه از موزه قر ار دارد كه بصورت خطوط جامع و قطعات مختلف رنگين نويسي است و شامل برگزيده ترين آثار نسخ نويسان دوره هاي مختلف اسلامي ايران است و ارزنده ترين آن آثاري مانند زير ميباشد : احمد نيريزي – محمد ابراهيم قمي – احمد شاملو – وصال شيرازي – علي عسكر ارسنجاني و…. به لحاظ معرفي بيشتر تقسيم بندي انواع خطوط و اقلام يعني خط نسخ نيريزي از خط تركستاني و تركي و تعليق و شرقي از هم تفكيك شده اند .
توقيع و رقاع – محقق و ريحان از خطوط انشعابي خط كوفي وثلث هستند كه در طبقه اول موزه به نمايش در آمده اند . توقيع و رقاع شامل قطعات خوشنويسي دوره هاي اسلامي است و بيشتر از رقعه هايي از قرآن مجيد – حرز – عقد نامه – فرمان ها بدست آمده اند و با خط توقيع و رقاع به نمايش در آمده اند .
در طبقه اول موزه ميرعماد آثار خطوط كوفي ايراني و تزئيني و ابتدايي – خطوط نسخ احمد نيريزي و استادش و خط احمد شامل و خاندان وصال و ياقوت مستعصمي و ديگر خوشنويسان قرون 7 الي 13 ه.ق نگهداري ميشود اين خطوط شامل خطهاي كوفي – نسخ – توقيع – رقاع – محقق – ريحان ميباشد .
در طبقه دوم موزه ميرعماد خطوط تعليق – نستعليق و شكسته نستعليق قرون 9 الي 13 ه.ق قرار دارد . بخشي از اين طبقه منحصر به آثار ميرعماد الحسني است كه شامل قطعات خط و مرقع او است . خطوط ميرعماد شامل قطعات نستعليق چليپايي و سياه مشق است كه بين سالهاي 994 الي 1019 ه.ق نگارش شده است . مرقع ميرعماد با دو بخش مفردات نويسي ومتن مناجات بخط نستعليق و با امضاي ميرعلي تبريزي و ميرعماد الحسني است .
خطوط تعليق اين طبقه از موزه با امضاي خواجه اختيار منشي گناباديو خواجه تاج سلماني است كه متعلق به قرن 10 ه.ق ميباشد .
خطوط نستعليق طبقه دوم موزه ميرعماد شامل دوره هاي مختلف اسلامي ايران است كه به شيوه جلي و خفي نگارش شده است مانند : ميرعلي كاتب تبريزي ( ابداع كننده خط نستعليق در قرن 9 ه.ق ( - عبدالرشيد ديلمي – سلطان علي مشهدي – ميرعلي هروي – مير سيد احمد مشهدي – شاه محمد نيشابوري – محمد صالح هروي – فتحعلي حجاب – مير سيد علي حسيني – حسن شاملو – محمد حسين تبريزي – محمد بن اسحاق شهابي. بخش سياه مشق هاي موزه ميرعماد بيشتر متعلق به قرن 13 ه.ق است كه با خطوط آقا سيد حسين خوشنويس باشي – ميرزا غلامرضا – كلهر – عماد الكتاب – اسدالله شيرازي – سيد گلستانه نوشته شده است .
بخش ديگر اين طبقه اختصاص به خطو ط شكسته نستعليق دارد كه با شيوه هاي خفي و جلي و سياه مشق هم نوشته شده و شامل خطوط درويش عبدالمجيد طالقاني – سيد گلستانه – ميرزا غلامرضا – ميرزا كوچك و شفيعا است .
3- خطوط تفنني: اين بخش شامل قطعات خطي گلزار – تصويري – تزئيني – قطاعي – ناخني متعلق به قرون 10 تا 13 ه.ق است .
4- اشياي كاربردي : به دليل اهميت خط و خوشنويسي در جهان اسلام از قرون اوليه از خط به عنوان يكي از عناصر تزئيني در آرايش اشياي كاربردي استفاده كردند در بخش آثار كاربردي خطوط فلزي موجود بر روي شمعدانهاي فلزي – سنگ قبر – كاسه هاي سفالين و لعابي – و بخشي از محراب بكار رفته است . قلمدانهاي موجود در موزه با نمايش خطوط ونقوش بكار رته بر روي آن شيوه هاي تزئيني خط و نقش را نشان ميدهد .
5- نسخ خطي : قسمت ديگر موزه به نسخه هاي خطي تعلق د ارد كه شامل ديوان اشعار و مرقعات و كتابهاي خطي است مانند مرقع خط درويش عبدالمجيد طالقاني – مرقع احمد نيريزي – مرقع ميرعماد – ديوان حافظ – كتب خطي قرن 13 ه.ق مانند قرآنها و كتابهاي دعا است . در موزه ميرعماد جدا از نمايش انواع اقلام ميتوان كتاب آرايي دوره هاي اسلامي و سير آن را پس از مطالعه بر نسخ خطي و قطعات و فرمان ها و عقد نامه ها مشاهده نمود .